10. Atala. Ondorioak Oinarrizko eskubideen eta askatasunen egoeraEuskadin, admnistrazioaren jardueraren arabera
10. Atala. Ondorioak Oinarrizko eskubideen eta askatasunen egoera
Euskadin, admnistrazioaren jardueraren arabera
3/1985 Legeak, otsailaren 27koak, Arartekoaren erakundea sortu eta arautzen duenak, 32.2 xedatzen du "Legebiltzarrari aurkezteko txostenari, Euskal Autonomia Erkidegoan, eskubideen babesen balorazio bat erantsi behar zaiola".
Arartekoak bere jardueran hartutako ezagueraren bidez egiten du balorazio hori, eta bere jarduteko eremuan barneratzen diren euskal erakunde publikoek (hots, Autonomia Erkidegoko Administrazio Orokorrak, lurralde historikoetako Administrazioak eta Toki Administrazioak) hiritarren eskubideak zein heinetan errespetatzen dituzten islatzen saiatzen da.
Horrek esan nahi du, ondorio hauetarako, ez direla kontuan hartuko 2010. urtean zehar Arartekoak bere jardueran jakin barik urratu diren eskubideak, ezta Arartekoaren lan esparrutik kanpo daudenak ere, Estatuaren Administrazioaren ekintzak direlako. Ezta ere, bistakoak diren arren, partikularrek edo talde antolatuek urratzen dituzten funtsezko eskubideak.
Atal honetan egiten den balorazioak, hortaz, Euskal Autonomia Erkidegoko administrazioen jarduerak eta jarduera horietan izan litekeen eskubide-urra tzea izango ditu hizpide.
Atala Konstituzioaren testuaren lehenengo goiburuan bildutako eskubideen azterketan oinarrituz egituratzen da, Euskal Herriko Autonomia Estatutuko 9. artikuluan ezarritakoarekin lotuta, horien defentsa esleitzen baitzaio Ararteko erakundea araupetzen duen Legearen 1.1. artikuluan.
Atal honetan egindako balorazioaz gain, txosten honen I. kapituluko alorretako bakoitzean administrazioaren jardueraren esparru desberdinak eta herritarren eskubideekin duten lotura xehatuta aztertzen dira.
Txosten honen II. kapituluan ere, lehentasunezko taldeei dagozkien alorretan, zenbait balorazio egiten dira talderik ahulenen eskubideen egoeraz.
Aurkeztutako kexarik gehienak gizarte eskubide deritzanen ondorioz jarri dira, baita Espainiako Konstituzioaren 103.2 artikuluaren urratze posibleen ondorioz ere –artikulu horretan administrazio publikoei eraginkortasunaren printzipioari adituz eta legearen eta zuzenbidearen erabat mende, interes orokorrei objektibotasunez zerbitzatuz jokatzea ezartzen zaie−.
Beste kasu batzuetan ere adierazi dugu herritarrek administrazio on bat izateko eskubidea dutela, eta, hori, gai publikoetan parte hartzeko oinarrizko eskubidearekin lotuta dagoela; hori guztia administrazio publikoen jardunbidea arautzen duen legerian jasota dago. Herritarrek 2010ean aurkeztu zituzten kexetako askok oro har administrazio ona izateko eskubidea izendatu duguna osatzen duten alderdien ingurukoak izan dira.
Badira oinarrizko eskubide eta askatasun publiko deritzen eskubideetakoren bat ustez bete ez dela dioten kexak ere.
Ararteko erakundeak uste du Euskal Autonomia Erkidegoan eskubideak babesteko egoera baloratzeko funtsezko erreferentea dela Konstituzioaren 10. artikulua.Konstituzioaren 10. artikulua I. tituluaren atartea da. Bertan jaso eta arautzen da gizon-emakumeen oinarrizko eskubide eta betebeharren sistema. Artikulu horrek hauxe dio lehenengo atalean: "Ordena politikoaren eta gizarte bakearen oinarri dira gizabanakoaren duintasuna, hari datxezkion eskubide bortxaezinak, nortasunaren garapen askea, eta legeei eta gainerakoen eskubideei zor zaien begirunea".
Arartekoak egiten dituen ekintza guztiak pertsonen duintasunaren eta balio demokratikoen erabateko babesak bideratzen ditu.
1. Berdintasun printzipioa
Espainiako Konstituzioaren 14. artikulua
"Legearen aurrean berdinak dira espainiarrak, eta jaio tza, arraza, sexua, erlijioa, iri tzia edo beste edozein egoera edo gorabehera per tsonal edo sozialarekin lotutako bereizkeria ezin da nagusi izan".
Espainiako Konstituzioaren 9.2. artikulua
"Botere publikoei baldin tzak bul tza tzea dagozkie askatasun eta per tsona baten eta denena batera oso tzen dutenena benetako eta eragileak izan daitezen; baita galarazi edo osotasuna zailtzen dituzten oztopoak eragitea hiritargoen parte har tzea erraztea bai politika mailan, bai ekonomia, kultura eta gizarte mailan ere".
Ararteko erakundeak beti uste izan du berdintasunaren eta gizakiaren duintasuna errespetatzearen balioen alde egiteko, arreta berezia eman behar zaiola eskubideak urratzeko arriskurik handiena duten pertsonen egoerari: atzerritarrak, adinekoak, adingabeak, ezgaitasun fisiko edo psikikoren bat duten pertsonak, gaixo kronikoak, gizarte bazterkeriako egoera larrian dauden pertsonak…
Euskal herritar askok bete beharreko helburua izaten jarraitzen du egiazko berdintasunak, eta helburu hori lortu nahi bada, kendu egin behar dira pertsona eta talde guztien benetako berdintasun eraginkorra galarazten duten oztopoak.
Kexa askok, zuzenean edo zeharka, berdintasun printzipioaren balizko urra tzearekin dute zerikusia.
Erakunde honek bere esku-hartzeetan ahaleginak egin ditu Konstituzioaren testuan mugatutako zioetako edozeinengatik baztertzaileak diren botere publikoen jarduerak gerta ez daitezen.
Zehaztu behar dugu sarritan berdintasun printzipioa urratzea beste eskubideetako edozeinekin lotu behar dela eta, horregatik, kasu horiez egiten den azterketan, batzuetan, printzipio hori ere hizpide izaten da.
Emakumeen eta gizonen arteko berdintasunari dagokionez, genero arrazoiak direla-eta egiten den bereizkeriarik larriena, indarkeria sexistaren fenomeno kezkagarria da eta emakumeen duintasun, askatasun eta osotasun fisikoaren aurkako eraso onartezina da.
Genero indarkeriaren biktima diren emakumeen hazkundeak emakumeei arreta eskaini eta artatzeko gure sistemaren defizien tzien gaineko hausnarketa eragiten digu. Alde horretatik, honakoak aurkitzen ditugu: babeserako araudi jakin baten eraginkortasunik eta nahikotasunik eza, oinarrizko zerbitzu sozial batzuen prestakuntza espezializatuaren falta, erakundeen erantzunaren sakabanaketa, prozedura judizialen esparruan gara daitezkeen disfuntzioak, urruntzeko aginduen eraginkortasunik eza, ustezko egintza batzuen zurruntasuna eta emakume etorkinei arreta berezia eskain tzeko beharra, arlo horretan ahulagoak baitira.
Erakunde honen kezkagai dira prostituzioan lanean diharduten emakumeek bizi duten babesik gabeko ahultasun egoera, eta bere ustez beharrezkoa da botere publikoek emakume horien bizi-baldintzak hobetzeko balioko duten neurri eta politikak egitea.
Sexuagatiko bereizkeriaren beste adierazpen bat emakumeak jai ospakizun jakin batzuetatik kanpo uztea izan daiteke, horretarako ekimen pribatutik antolatutako emanaldiak izateari eta errotutako tradizioak izateari helduz. Ezin da materialki udalerri baten festa nagusia dena pribatuaren zapiarekin estali.
Emakumeek tokian tokiko jai-ekintzetan parte hartzearen ondorioz, euskal herrietan sendo errotutako tradizioen adierazgarri baitira horiek denak, gatazka ugari sortu dira. Erakunde honek esku hartu du gatazka horietan, sexuaren ziozko berdintasun-printzipioari jarraiki konpontzeko helburuarekin. Nahiz eta esku-hartze horrek bide eman digun jadanik gure iritzia emateko, eragindako udal batzuei bidalitako ebazpen, gomendio eta adierazpenen bitartez, egokitzat jotzen dugu sortutako arazoari modu bateratuan heltzea eta gure ikuspuntua, bai eta horren ondoriozko gomendioak ere, euskal administrazio publikoei helaraztea. Tokiko botere publikoek, foru aldundiek eta administrazio autonomikoak, beren eskumenen esparruan, ezin diote bizkar eman gizartean gertatzen ari den eta Zuzenbideak sustatu nahi duen aurrerapen sozial ezin saihestuzkoari, aldaketari eta erabateko bilakaerari. Horregatik, beharrezkoa da ez laguntzea herritartasun-kontzeptu herren bat sendo tzen jaiak emakumeentzat eta gizonentzat berdinak ez diren Euskal Herriko tokietan, beren babes esplizitu edo inplizituarekin, anbiguotasunarekin edo inhibizioarekin; izan ere, horrek ezin du lekurik eduki gure sistema demokratikoan, eta, zoritxarrez, gure gizartean jarrera arbuiagarriak elikatzen dituen oinarri ideologikoa da. Aldiz, erakunde honentzat bereziki garrantzitsua da erakunde publiko guztiak aktiboki eta irmoki inplikatzea, hinki-hankarik gabe eta indeterminaziorik gabe, Euskal Herri osoan emakumeentzako eta gizonentzako berdintasunezko jaiak sustatzeko.
Atzerritarrak eta gutxiengo kulturalak eskubideetan urradura gehien jaso ditzaketen taldeak dira, batik bat egoera administratibo irregularretan dauden kasuetan.
Azterlan zorrotzetan oinarrituta ez dagoen diskurtso sozial bat zabaldu da herritarren artean, alegia, immigrazioa delinkuentziarekin lotzen da eta zerbitzu publikoak eta prestazioak gehiegikeriaz eta iruzur gisa erabiltzen dutela esan ohi da. Diskurtso hori oso kezkagarria da instituzioek eta Herri Administrazioek immigrazioari eta integrazioari buruz prestatzen dituzten politika publikoei eragin ahal dielako, baita bizikide tzari eta gizarte kohesioari ere.
Azpimarratu beharra dago atzerritarren garapena eta integrazioa zailtzen dituen elementu bat diskriminazioaren kontra borrokatzeko baliabide eraginkorrik ez dagoela dela. Atzerritarrek jasaten dituzten diskriminazio eta behar ez bezalako tratuzko egoerak antzeman eta ziurtatzeko zailtasun ugari daude, eta, ondorioz, zigorrik gabe geratzen dira. Europar Batasunak diskriminazioaren kontrako hainbat instrumentu garatu ditu, diskriminazioa desagerraraztea ezinbestekotzat jo tzen baitu Europaren garapenerako eta oinarrizko eskubideen gutuna benetan bete dadin. Tratu berdintasuna eta diskriminaziorik eza bultzatzeko Kontseiluak diskriminazioaren biktimei laguntzeko zerbitzuen sarea martxan jartzea aurrerapauso bat da bide horretan.
Atzerritarrek Espainian dauzkaten eskubide eta betebeharrei eta haien gizarteratzeari buruzko legea aplikatzeko arautegia ez da onartu oraindik, ezta Asilo eta Babes Subsidiariorako Legea aplikatzekoa ere. EAEn ez da onetsi Immigrazioari buruzko III. Euskal Plana ere. Tresna horiek oso garrantzitsuak dira atzerritarrek beren eskubideak erabili ahal izateari eragiten diotelako.
Bestalde, politika publikoek atzerritarren behar eta egoeretara egokitu behar dute eta, besteak beste, honako alderdi hauek hartu behar dituzte kontuan: adina, generoa eta pertsona horien zaurgarritasun egoera, adibidez, adingabe edo gazteen kasuan, edo genero-indarkeriaren biktimen kasuan, edo jatorriko herrialdean jazarpena pairatu denean, edo gizakien salerosketaren biktima direnean, etab. Zehapen neurriak aplikatzen badira, behar bezala egokitu behar da giza eskubideak
babestu eta errespetatzeko betebeharrekin eta nazioarteko konpromisoekin.
Nabarmendu behar da zer zailtasun aurkitu ohi dituzten Europar Batasunetik kanpoko pertsona batzuek egoitza eta lan baimenak eskuratzeko garaian.
Azkenik, aditzera eman behar da kexa ba tzuk poliziak atzerritarrekin aurrera eramandako esku-hartzeei buruzkoak direla, esku-hartzeak diren direlako pertsonak atzerritarrak izateagatik gertatzen direla baitiote.
Ijito herriko pertsonak oso estigmatizatutako taldea izan da tradizionalki, eta gizarte zerbitzu eta aukeretara gutxiago iritsi dira.
Talde hau bazterketa sozialerako arrisku handiena duen taldeetariko bat da. Ijitoek, halaber, etxebizitza izateko zailtasunari loturiko arazoak dituzte, auzokideak aurka agertzen direlako edo jabe ba tzuek etxebizitzarik alokatu nahi ez dietelako.
Bestalde, jendea jakinaren gainean jarri behar da, eta sentiberatu, ijitoek beren eskubideak berdintasunean erabiltzeko dituzten zailtasunei buruz.
Gizarteari gogorarazi behar zaio ijito herria ez dela, are gutxiago neska-mutiko ijitoak, gizabanako jakinek egiten dituzten ekintzen erantzule. Gaitzespen soziala, lan bazterketa, eta eskola eta etxe-bizitzen segregazioa ijitoen bazterketa soziala sortzearen oinarri nagusiak dira.
Bestalde, ezgaitasunen bat duten pertsonek zailtasun larriak izaten dituzte gainerako biztanleekiko benetako berdintasuna lortzeko lanera tzeari nahiz eguneroko bizitzari dagokienez. Izan ere, askotan ezinezkoa izaten da garraiobideetara iristea edo hiri- eta arkitektura-oztopoak gainditzea.
Legerian aurrerapauso erraldoiak egin diren arren, homofobiak eta heterosexismo baztertzaileak, estigmatizazio eta bereizkeriaz gain, gizarte bazterkeria izugarria ere ekarri dute pertsona homosexual, gay eta lesbianen aurka, bai eta nortasun transexualekoen eta transgenerokoen aurka ere.
Transexualei dagokienez, jasotzen duten osasun arretarekiko arazoak azaldu dira. Gainera, sexuari dagokion erregistroko aipua zuzentzeko ezarritako lege baldintzekiko desadostasuna azaldu dute.
Osasun arloari eta lege identitateari dagokien gaietatik harago doan transexualei arreta integrala eskaintzeko legedia beharrezkoa da, bizi tzaren beste alderdi batzuk kontuan hartuko dituena.
Gainera, transexualen eta transgeneroko pertsonen aurkako bazterketa erauzteko tresnak dituen bazterketaren aurkako legedia beharrezkoa litzateke.
Bestalde, herri-administrazioei, bikote homosexualei seme-alabak dauzkaten familiak osatzeko eskubidea onartzen duen lege errealitatera erabat, baita alderdi formaletan ere, egokitzeko eskatu beharra dago.
Era berean, hezkuntza eta sentsibilizazio esparruan adingabeei euren sexu joera eta genero nortasuna askatasunez eta erabat garatzeko babesa emateko estrategiari heltzea beharrezkoa da.
2. Funtsezko eskubideak eta askatasun publikoak
2.1. Bizitzeko eta osotasun fisiko eta moralerako eskubidea
Espainiako Konstituzioaren 15. artikulua
"Guztiek dute bizi tzeko eta osotasun fisikorako eskubidea, sekula ere torturarik eta zigor edo tratu krudel edo iraingarririk jaso gabe. Indarrik gabe gera tzen da herio tzazigorra, gerra garaian lege penal militarrek erabaki dezaketena alde batera u tzita."
Bizitzeko eta osotasun fisikorako eskubidearen babesa Ararteko erakundearen lehentasunezko arduratako bat da.
Erakunde honek beti salatu izan du Euskadin indarkeria zital eta ankerraz jardun duten edo oraindik diharduten talde terrorista guztiek eskubide horiek urratzen dituztela.
Tamalez, 2010. urtean ETAk Jean-Serge Nérin gendarmea hil zuen.
Benetako elkartasuna adierazi behar zaie haien familiartekoei eta lagunei, eta erabateko gaitzespena halako ekintza terroristei.
Botere publikoek jazarpen indarkeria deitutakoa jasaten duten pertsonei erantzun egokia eman behar diete. Ildo horretan, ezagu tza eta elkartasuneko neurri publikoez gain, beharrezkoa denean, laguntza psikologikoa edo jasaten duten jazarpen egoeraren ondorioz etxebizitzari edo lanari loturik dituzten arazoetarako laguntza eman behar zaie. Aipagarria da biktimen artapen eta erreparazio osorako Lege Proposamenak atal bat eskaintzen diela mehatxatuei.
Emakumeen kontrako indarkeriak bizitzeko eskubidearen eta osotasun pertsonalerako eskubidearen aurkako urradura larrienetako bat izaten jarraitzen du eta erakunde bermatzaile hau ezin gera daiteke axolagabekerian.
Kezkagarria da 2010. urtean indarkeria matxistak eragindako emakume-heriotza kopurua hazi izana. Genero indarkeria erabat ken tzea pertsona guztien arteko egiazko berdintasuna lortzen denean bakarrik posible izango den arren, botere publikoek tratu txarrak jasaten dituzten emakumeei erantzun egokia eman behar diete.
2010. urtean zehar emakume bakarra –Cristina Estébanez– hil du bere senar ohiak EAEn, Barakaldon. Matxismo adierazpen onartezin horrek, genero indarkeriaren biktima diren emakumeen zoritxarreko heriotzak ez ezik (matxismoaren adierazpenik larriena), emakumeenganako indarkeriazko erasoak ere eragin ditu.
Arartekoa kezkatzen duen beste gai bat da polizia instalazioetan ustez emandako tortura eta tratu txarrei loturiko salaketena. 2004ko abenduaren 21ean agertutako adierazpenean, Arartekoak arlo horretan modu eraginkorragoan jokatzeko hartu beharreko neurriak azaldu zituen. Ararteko erakundeak esku hartzeko duen bidea poliziaren jarduna etengabe ikuskatzeko lan prebentiboaren alorrean kokatzen da. Helburua polizi kidegoek torturarik edo tratu txarrik ez ematea da eta, horrelakorik jazotzen den kasuan, bidegabeko jarduera horiek ezagutu eta zigortzea posible izatea.
Adierazpen horren aurkezpenetik sei urte igaro ondoren, erakunde honek erabaki du honakoa abian jartzea: inkomunikatutako atxiloketaren eremuko berme sistemari buruzko azterlana eta hobekuntzara proposamenak
Tratu txarren prebentzioari dagokionez, arreta bereziz diogu atxiloketa ikus-entzunezko grabazioekin hornitzeko beharra dagoela. Neurri horrek, 1999. urtean erakunde honek lehen aldiz proposatuak, prebentziorako nazioarteko erakunde guztien babesa du. Neurria eraginkorra izan dadin, baldin tza batzuk bete behar dira:
– Sistematikoa izan behar da, eta poliziaren egoi tzako eta atxiloketako toki guztiak harrapatu.
– Irudiak ez ezik, grabazio horiek soinua ere grabatu behar dute.
– Atxiloketa gerta tzen den unetik bertatik, agenteen eta atxilotuaren arteko elkarrekin tza toki guztia hartu behar du grabazioak, atxilotua kontra badago salbu bere intimitatea zain tzeko arrazoiak direla eta.
– Bai defen tsak, bai giza eskubideen bermerako erakundeek grabazio horiek eskura izan behar dituzte, eta grabazio horiek inolako eran tzukizunik sor litekeen bitarteko epean gorde beharko ditu instan tzia independenteren batek.
Bideograbazio sistemaren ezarpen gradua egiaztatzeko, Arkaute eta Donostiako atxilo-etxeetara egindako bisitetan ikusi genuen, Sestaoko Udal Poliziaren dependen tzietan bezala, bideograbazio sistemak dituzte hiru zentrook, baina ez dira erakunde honen iritziz mekanismoak bildu beharko lituzkeen ezaugarri guztiak betetzen.
Ertzaintzak inkomunikazio erregimenean atxilotutako pertsona batek salatutako tratu txarren kexa batengatik erakunde honek kudeatutako kexa baten karietara, ez Arartekoak, ez epaitegiek ezin izan zuten grabaziorik eskuratu; grabazioa materiala gordetzeko hiru hilabeteko gutxieneko epea amaitu bezain laster suntsitu zuten, Herrizaingo Sailak hala xedatuta baitauka instrukzio batean.
Bereziki kezkagarria iruditzen zaigu, material hura gordetzea edo suntsitzea erabakitzerakoan, poliziaren arduradunek erabaki tzea irudi horiek ezabatzea, aipatutako instrukzioak beste hainbat aukera eskaintzen baititu; gutxieneko epea hartzea bitxia da, are bitxiagoa Arartekoaren ikerketaz gain, atxiloketen prozedura penalak oraindik izapidetzen ari zirela kontuan hartuta. Zirkunstantzia horrek berriz esatera garamatza grabatutako materiala gordetzeko bermezko epe bat ezarri beharra dagoela, grabatutako ekintzetatik erator litezkeen erantzukizun administratibo eta penalen preskripzioaren gehienezko muga kontuan hartuta.
2.2. Askatasunerako eta segurtasunerako eskubidea. Atxilotuen eskubideak
Espainiako Konstituzioaren 17. artikulua
"1. Per tsona orok du askatasunerako eta segurtasunerako eskubidea. Inori ezin zaio askatasuna kendu, artikulu honetan eta legeak aurreikusitako kasuetan ezar tzen denari jarraituz ez bada.
2. "Aurreneurrizko atxilo tzea ezin daiteke egitateak argi tzeko ikerketek zenbat iraun behar eta hori baino luzeagoa izan; betiere, gehienez hirurogeita hamabi ordu igaro ondoren, atxilotua askatua izango da, edo, bestela, agintari tza judizialaren esku geratuko da".
3. "Atxiloturik dagoen per tsona orori berehala jakinarazi beharko zaio, berak uler tzeko moduan, zer eskubide dituen eta zein diren atxilotzeko arrazoiak, eta ezin behartuko da deklara tzera. Berma tzen da atxilotuak abokatuaren lagun tza izango duela poliziarekiko egitekoetan eta egiteko judizialetan, legeak ezarritako moduan".
4. ‘Habeas corpus’ prozedura arautuko du legeak, legez kontra atxilotutako per tsona guztiak epailearen eskuetan berehala uzteko. Era berean, legeak ezarriko du behin-behineko kar tzelera tzearen gehienezko iraupenaren epea".
Azken urteetan, adingabeek eta gazteek poliziaren aldetik tratu desegokia jaso izana edo poliziaren dependentzietatik kanpoko egindako ekintzetan Udaltzaingoaren edo Ertzain tzaren agenteek gehiegizko indarra erabili izana salatu duten hainbat kexa jaso ditugu. Horietako asko, berriro ere, etorkinekin lotutakoak izan dira eta poliziaren jarduna alderdi horrekin lotu dute. Bilbori dagokionez, azken kexa ia-ia guztiak etorkin populazioaren presentzia handia duen San Frantziskoko auzoaren inguruan gauzatu diren ekintzekin egon dira loturik.
Talde honetako kexek berriz azaleratu dituzte erakunde honek behin eta berriro azpimarratu dituen arazoak, hala nola: ikerketa falta edo behar beste ez ikertu izana, indarraren erabilpenaren kontrola, lehenengo kalifikazio judizialetik faltatzat jotzen diren jokabideen ondoriozko atxilotzeak, pertsona interesdunek agenteekiko desobedientziagatiko salaketa baten formulazioa pertsona horiek poliziaren jarduera zalan tzan jarri dietela pentsatzen dutela, atestatu eta salaketen edukia ez datorrela bat errealitatearekin eta lekukoen presentzia.
Berriro ere azaleratu dute horrelako egoerak detektatzeko eta berriz gertatzea ekiditeko eta agenteak ordenamendu juridikoak atestatu edo salaketa bat egiteko ematen dien ahalmenaz gehiegi baliatzea prebenitu eta kontrolatzeko eman ditugun gomendioetan aipatu ditugun prebentzio eta kontrolerako mekanismoak ez direla betetzen ari.
Era berean, atxiloketa ez inkomunikatuekin lotutako kexak aurkeztu dira. Horiek honako alderdi hauei buruzkoak izan dira besteak beste: horien iraupena, batzuetan atxilotua atzerritarra izateagatik, letratuaren laguntza izateko eskubidea eta atxiloketa jakinarazteko eskubidea urratu izana, eta gorputz-erregistroa egitean guztiz biluztu izana.
Era berean, pertsona atxilotuei elikagaiak non eman behar zaizkien eta eginbide posibleak non gauzatu behar diren argitzeko irizpide orokorrak ezarri behar ditu, baita otorduen ordutegia eta kopurua ere. Irizpide horiek ez betetzea behar bezala justifikatu behar da.
Atxiloketa-zentroek egoitza espezifikoak eduki behar dituzte adingabeentzat eta atxiloketaren erregistroko liburu berezia izan behar dute haientzat.
Atxiloketarekin lotutako erregistroek eta gainerako dokumentuek fideltasun eta zehaztasun osoz islatu behar dute jarduera nola gauzatu den. Arreta handiz bete behar dira, eta horien edukian desadostasunak ez egotea ziurtatu behar da. Eskubideen informazioari buruzko aktetan jasota geratu behar da pertsona atxilotuari leporatzen zaizkion gertakizunak zein diren jakinarazi zaiola.
Atxiloketa inkomunikatuari dagokionez, atxiloketa mota honi dagokion berme sistemari buruzko azterlana min tzagai izanik, proposamen ugari egiten dira, tartean atxiloketak ikus-entzunezko grabazioekin hornitzekoa.
Horrela, abokatu-laguntzaren arloari dagokionez, inkomunikatutako atxilotuak atxilotzen duten lehen unetik edukitzea ofizioz izendatutako abokatua eskuratzeko aukera, eta atxilotuari galdeketarik ez egitea bere abokatua aurrean ez bada.
Auzitegiko osasun-azterketei dagokienez, azpimarratu beharra dago osasun-azterketa tortura eta tratu txarren prebentziorako tresna oso garran tzitsua dela. Ezinbestekoa da, eraginkorra izan dadin, agintari judizialen eta auzitegiko medikuen arteko koordinazioa. Komenigarria litzateke aukera ematea atxilotuak berak izendatutako mediku batek aztertzeko, auzitegi medikuaren azterketa eskuratzeaz gain eta haren aurrean.
Atxilotuak beste pertsona bati, batik bat bere familiari, atxilotuta dagoela jakinarazteko eskubidea atxiloketen oinarrizko bermeetako bat da.
Badira atxiloketetako bermeak areagotzeko garran tzitsuak diren polizia jarduera batzuk ere, atxilotuarekin praktikatutako diligentzia guztien erregistroa eta atxiloketan parte hartzen duten agenteen identifikazioa, besteak beste.
Saihetsi beharra dago atxilotua burua estalita izatea eta posizio behartuak hartzera derrigor tzea, baita gaueko loa behin eta berriz etetea ere.
Ekintza polizial baten lekuko ziren bi emakume atxilotzea ustezko desobedientzia delitu larri bat egiteaz akusatuta aski ebidentzia izan zen ikusteko poliziek –kasu honetan, udaltzainek– ez dituztela irizpide batzuk jarraitzen, prebentzioa indartzeko asmoz, erakunde honek izaera orokorreko gomendio batean azaldu zituenak, hain zuzen. Pertsona horien kexa zen atestatuak ez zuela gertatuaren errealitatea isla tzen, ez zitzaiela abokatu-laguntzarik eskaini, eta ezin izan zietela euren familiei jakinarazi atxilotuta zeudela. Gainera, atxiloketa burutzeko ekintzek, izatekotan, falta bat eragingo zuketen gehienez ere, baina ez zen gertatutakoa argitzeko barneko ikerketa nahikorik abian jarri.
Azkenik, azpimarratu beharra dago Ertzaintzaren atxilo-etxe bitara egindako bisitetan ikusi dugula oraindik ez dituztela adingabeen atxiloketak erregistratzeko liburu espezifikorik erabiltzen oraindik.
2.3. Intimitaterako eskubidea eta norberaren datuak babesteko eskubidea
Espainiako Konstituzioaren 18.1 artikulua
"Ohorerako, norberaren eta familiaren intimitaterako eta nork bere irudia izateko eskubidea bermatzen da."
Espainiako Konstituzioaren 18.4 artikulua
"Legeak informatikaren erabilera mugatuko du herritarren ohorea eta norberaren eta familiaren intimitatea eta beren eskubideez erabat balia tzeko aukera berma tzeko."
Osasun arloan, informazio eta dokumentazio klinikoaren alorreko eskubideak eta betebeharrak kexaren xede dira oraindik ere horiek eskuratzeko eskubidea mugaturik ikusi duten gaixoen partetik. Beharrezkoa da gaixoek euren historia klinikoa eskuratzeko eskubidea erabiltzeko aukera izatea, eskubide hori ezartzen duen araudia betez, batik bat historia kliniko horietan egiten diren ustezko ohar subjektiboek eragiten dituzten interpretazioei lotuta, hain termino zabalak erabiltzen baitituzte, non, de facto, ezinezkoa egiten duten erabilera legitimoa.
Poliziaren arloan, datuen babeserako eskubideari dagokion errespetua indartu beharra dago.
Aipatzekoa da ikasketa zentro baten kanpoko aldean poliziak egindako ekintza bat: ikasleetako batzuk grabatu zituzten, baita identifikatu ere. Herrizaingo Sailak baieztatu zuten grabazioak suntsitu egin zituztela, modu irregularrean egin zituztela egiaztatu ondoren.
Urtean zehar behin baino gehiagotan filtratu zaizkie hedabideei espediente judizialetatik azaldutako datu eta zirkunstantzia pertsonalak; gure ustez, difusio horrek, batik bat adingabeen kasuan, intimitate eskubidea urratzen zuen.
Intimitate eskubidea eta administrazioek erabiltzen dituzten izaera pertsonaleko datuen babesa bermatzeko hiritarren exijentzia gero eta handiagoa da. Konfidentzialtasunarekiko errespetua exijigarria da izaera pertsonaleko datuak dituzten fitxategien kopuru handiaren aurrean, izan baliabide informatikoen bitartez zein ez, izan kalifikatuak edo ez bereziki babestuak.
2.4. Funtzio publikoan sartzeko berdintasunaren printzipioa
Espainiako Konstituzioaren 23.2 artikulua
"Halaber, fun tzio eta kargu publikoak berdintasunez lortzeko eskubidea dute, legeak ezarritako baldin tzen arabera."
Erakunde hau euskal administrazio publikoek berdintasun, merezimendu eta gaitasun printzipioei zor dioten errespetua bermatzen saiatzen da. Horiek, Konstituzioaren agindu espresagatik, enplegu publikora iristean agertu behar dira.
Euskal herri-administrazioek gero eta gehiago zaindu behar dute hautaketa prozesuen antolaketa, interesdun hautagai guztien berdintasun eta lehiaketa baldintzen bermeak ahalik eta onenak izan daitezen.
Kolektibo jakin batzuen aldeko postuen erreserbak edo kupoak ezartzerakoan, beti izan beharra dago beharrezkoa den laguntza juridikoa. Horrela, adibidez, Ertzaintzaren eskala basikoko agente kategorian sartzeko prozeduran postuak erreserbatzeko neurri bat hartu zen emakumezko hautagaien alde. Neurriak Ertzaintzaren baitan gerta litekeen emakume eta gizonen arteko egiturazko fenomenoa apaldu nahi zuen. Horretarako Euskal Funtzio Publikoko 6/1989 Legea, uztailaren 6koa, delakoan ageri diren arauzko aurreikuspenak betetzea besterik ez zuen, baita Emakume eta Gizonen Berdintasunerako 4/2005 Legeak dioena ere, funtzio publikora sartzeko berdintasun printzipioa errespetatuz, baina hori ez da gertatu ez baitute behar besteko laguntza juridikorik izan.
Aipagarriak dira ere azterketaren data edo lekua aldatu edo atzerako eskaerak, batik bat eskaerok aipatutako leku eta datetan lehiaketa-probara azaltzeko ezintasun egoeraren batean baitzeuden. Kasu zehatz batean, hautaketa-probara aurkeztu beharreko hautagaietako bat haurdun zegoen eta aurreikus zezakeen erditzea azterketa egiteko dataren inguruan gertatuko zela. Halako egoeretan, Administrazioari eskatu zaio oposaketa-eguna alda dezala, deitutako ekitaldira azaltzeko ezintasunak kausa justifikatua duelako.
2.5. Babes judizial eraginkorrerako eskubidea. Errugabetasun ustearen printzipioa
Espainiako Konstituzioaren 24. artikulua
"1. Per tsona guztiek dute epaileen eta auzitegien babes eraginkorra jaso tzeko eskubidea, beren zilegizko eskubideak eta interesak erabil tzeko, babesik eza sekula ere gertatu barik."
"2. Legeak aurretik ezarritako ohiko epailea izateko eskubidea dute per tsona guztiek, baita legelariaren babesa eta laguntza izateko, euren kontrako akusazioa jakiteko, a tzerapen bidegaberik gabeko eta berme guztiak dituen prozesu publiko bat izateko, babeserako egokiak diren frogak erabiltzeko, nork bere buruaren kontra ez aitor tzeko, erruduntasunik ez aitor tzeko eta errugabetasunpresun tzioa erabil tzeko eskubidea ere.
Senidetasuna edo sekretu profesionala dela aitor tzeko beharra ez dagoenean erabaki tzeko arauak jarriko ditu legeak."
Kexatzeko arrazoi nagusiak izan dira prozesu judizialak gehiegi luzatzea, justizia administrazioko langileek emandako tratua, edo funtzionamenduan gertaturiko errakun tzak edo arduragabekeriak.
Kasu batzuetan, badira kontuan hartu ez diren ustezko zirkunstantzia pertsonaletako batzuk, batik bat ezarri zaizkien zigor eta neurrien exekuzioaren ondorioak, funtsean: bergizarteratze soziolaboraleko prozesuak, atzerritarren adingabetasun penala eta adimeneko gaixotasun larriak.
Badira ebazpen judizialen exekuzioari dagozkion erreklamazioak ere, seme-alabekin lotutako banaketa edo dibortzio prozeduretan judizialki adostutako neurriak ez betetzea edo ondareak eragindako arazoak planteatzen zituzten erreklamazio-egileek.
Justiziaren zerbitzua hobe tzeko asmoz, aprobetxatu beharra dago, beste gauza batzuen artean, biktimen atsegin-maila hobetzeko eskaintzen dituzten bitartekaritza eta erreparazio justiziaren potentzialitateak.
Doako justiziari dagokionez, onura hori gauzatzeko ardura duten instantzien eta onura hori eskatzen duen pertsonaren arteko komunikazio prozesua hobetu behar da.
Zirkulazioko zehapen araubideari dagokionez, babes judizial eragingarrirako eskubideari eragiten dion neurrian, kezkagarria da formula orokorrak edo salaketa orrian aurretik inprimatutako formulak erabiltzea, defentsarako eskubidearekin horrek duen loturagatik. Jardunbide hori bereziki desegokia da salaketa horietan ageri diren arau-hausteei buruz bestelako frogarik ezin bil daitekeenean, salatzailearen eta salatuaren aurrez aurreko bertsioak izan ezik; izan ere, salaturiko egitateei legez eransten zaien egiazkotasun ustea dela medio, froga ukaezin bihurtzen da salaketa hori.
Era berean, atzera ere azpimarratu behar da ediktu bidezko jakinarazpena aparteko irtenbidea dela, eta hartaz baliatzeko ezinbestekoa dela administrazioak jakinarazpen pertsonalak bermatzeko bideak agortu izana.
Azkenik, babestutako etxebizitzak eskuratzeko prozedurari dagokionez, azpimarra tzekoa da BOE eskatzaileei azken urteetan eragindako babesgabetasun arazoak Etxebizitza eta Gizarteko Gaietako Sailak herritarrekiko harremanetan erabiltzen dituen jakinarazpen eta komunikazio moduengatik.
Etxebizitza eta Gizarte Gaietako Sailaren jarduteko modu hori zela-eta, gomendio orokorra egin genuen 2008an; bertan, berretsi genuen Herri Administrazioen Araubide Juridikoari eta Administrazio Prozedura Erkidegoari buruzko 30/1992 Legera egokitu behar dela Etxebizitza Eskatzaileen Erregistroaren ebazpenen izapidetzea eta jakinarazpena.
Eusko Jaurlaritzako Etxebizitza, Herri Lan eta Garraio Saila/, aurreko urteetan erregistroko baja prozeduretan izandako babesgabetasun egoeren salaketak babesteko asmoz, hasi da dokumentazioaren ekarpena eta konpontzea administrazio-errekurtsoen bitartez onartzen, behar bezala jakinarazteko exijentzia ondo bete ez den kasuetan, errekurritutako bajaren eskaera-inskripzioa mantenduz guztietan. Tamalez, modu egokian jakinarazi ez diren erregistro bajak berraztertu ez diren ustezko kasuak antzeman dira.
2.6. Askatasunik ez duten pertsonen eskubideak
Espainiako Konstituzioaren 25.2. artikulua
"Askatasuna ken tzen dituzten penak eta segurtasun neurriak berreziketa eta birgizartera tzea lor tzeko izango dira eta ezin izango dira nahitaezko lanak izan. Presondegiko pena duen kondenatuak Kapitulu honetako oinarrizko eskubideak izango ditu, kondenak apropos ezarritakoak, penaren zen tzuak edota presondegietako legeak muga tzen ez badituzte behin tzat. Edozein modutan, ordaindutako lana izateko eta gizarteseguran tzaren onura guztiak izateko eskubidea izango du, baita kulturaz goza tzeko eta nortasuna guztiz gara tzeko eskubidea ere."
Konstituzio aginduak ezartzen duenez, askatasunaz gabetzeko zigorren helburua berriro gizarteratzea da. Horregatik, presoak errehabilitatzea izan behar du ahalegin guztien helburua. Administrazio zentralaren eta autonomikoaren arteko lankidetza funtsezkotzat jotzen da, indarrean dagoen araudiak exekuzio penalari buruz eskaintzen dituen aukerak ahalik eta gehien aprobetxatzeko asmoz.
Oso modu positiboan baloratzen dugu Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Sailak abian jarri dituen bergizarteratze soziolaboralerako itinerarioak: gizabanakoei bergizarteratzeko prozesua hobetzeko sistema penalak eskura jartzen dizkien tresnak eskaini nahi dizkie edo, edozein kasutan, gutxienez Legearekiko errespetuzkoa den bizitza askea izateko aukeretan eragin negatiborik izatea saihestu nahi du. Alde horretatik, administrazioen eta, esperientzia eta kualifikazioa baliatuz, presoak bergizarteratzen lan egiten duten ekimen sozialerako erakundeen sare zabalaren arteko komunikazioa hobetu beharra dago.
Premiazkoa da programaren diseinua eta jarraipena indibidualizatua izatea eta ez ahaztea gizarteratze itinerarioa esparru penitentziarioan gertatzen dela. Gainera, administrazioen arteko koordinazioaren ideia azpimarratu beharra dago, ez soilik Administrazio zentralarekin, ezpada euskal administrazioen artean ere.
Bestalde, arreta psikiatriko aproposa jaso ez izana espetxeen sistemaren hutsune handietako bat da eta hala adierazi beharra dago.. Hori are larriagoa da askatasunik gabeko pertsona askok izaten dituztelako patologia dualak.
2.7. Hezkuntzarako eskubidea
Espainiako Konstituzioaren 27. artikulua
"1. Per tsona guztiek dute hezkun tzarako eskubidea. Irakaskun tzaren askatasuna onar tzen da.
2. Gizakiaren nortasuna guztiz gara tzea izango da hezkun tzaren xedea,bizikidetzako prin tzipio demokratikoen eta oinarrizko eskubide eta askatasunen arabera.
3. Aginte publikoek gurasoen eskubidea berma tzen dute, semealabek euren uste erlijioso eta moralekin bat datorren heziketa jaso dezaten.
4. Oinarrizko hezkun tza derrigorrezkoa eta doakoa da.
5. Aginte publikoek herritar guztien hezkun tza eskubidea bermatuko dute irakaskun tzaren programazio orokorraren bitartez, interesa duten sektore guztien partehar tzeaz eta ikastegiak sortuz.
6. Ikastegiak sor tzeko askatasuna onar tzen zaie per tsona fisiko eta juridikoei, printzipio konstituzionalen errespetuaren arabera.
7. Irakasleek, gurasoek, eta behar denean ikasleek ere parte hartuko dute Administrazioak diru publikoaz finan tzatutako ikastegien kontrol eta kudeaketan, legeak esaten duenaren arabera.
8. Aginte publikoek hezkun tzasistema ikuskatu eta homologatuko dute legeak bete tzen direla berma tzeko.
9. Aginte publikoek legeak ezar tzen dituen baldin tzak bete tzeko lagun tza emango diete ikastegiei.
10. Uniber tsitateen autonomia onar tzen da, legeak ezarritakoaren arabera.
Hezkuntzarako eskubidea prestazio eskubide moduan konfiguratzen da eta, horregatik, agian egokiago zatekeen hura gizarte eskubideen artean jorratzea. Aitzitik, hura kokatzen den konstituzio testuingurua eta aukeratutako metodoa ikusita, atal honetan aztertuko da.
Garrantzitsua da Hezkuntza administrazioa hezkuntza eragile guztien partaidetza herritarren hezkuntza beharrizan errealen planifikazio demokratiko eta egokia sortzeko prozesuan bermatzeko apustua egitea. Horren karietara, erabakigarria da lurraldeetako jarraipen batzordeen zeregina, beraiek egiten baitute arauz eskola maparen egoeraren urteko azterketa. Planifikazio zeregin hori bereziki beharrezkoa da 0 eta 2 urte bitartean; tarte horretan tokian tokiko entitateek ere garrantzi berezia dute. Gutxieneko hezkuntza eskaintza ziurtatu beharra dago adin tarte horretarako, beraien familiek hautatutako hezkuntza zentroetan umeok eskolaratze prozesua normaltasunez jarraitzeko aukera emanez. Eskolako maparen etengabeko azterketa zerbitzu osagarrien egokitzapena bultzatu behar du, baita eskolako garraioa ere.
Gauzak bestela azalduta, hezkuntza zerbitzuen arteko koordinazio hobea bultzatzera bideratutako praktika onak ezarri behar dira, heziketa beharrizan bereziei erantzun gisa.
Jantoki zerbitzuari dagokionez, menu aniztasun handiagoa eskaini beharra dago, bereziki, osasun edo erlijio motiboengatik.
Beharrezkoa da ikerketarako beka eta laguntzen izapide prozedurak hobetzea; izan ere, kasuistika horren zabala ikusita, kexetako batzuen edukiak balio lezake, kasu batzuetan, kudeaketa irizpideak zuzentzeko.
3. Herritarren eskubideak eta betebeharrak
3.1. Zerga-sistema bidezkoa. Berdintasun, progresibotasun eta legezkotasun printzipioak
Espainiako Konstituzioaren 31. artikulua
"1. Herritar guztiek lagunduko dute gastu publikoei eusten, nork bere ahalmen ekonomikoarekin bat, zergen sistema bidezko baten bitartez, berdintasun eta progresibotasun prin tzipioetan oinarrituta, eta sistema horrek inola ere ez du edukiko konfiska tzeko gaitasunik.
2. Gastu publikoak baliabide publikoen esleipen zuzena egingo du, eta bere programazioan eta gauza tzean eraginkortasun eta ekonomia prin tzipioei eutsiko die.
3. Prestazio per tsonal edo ondareprestazio publikoak legearekin bat bakarrik ezarri ahal izango dira."
PFEZ da kexa gehien eragiten dituen zerga. Hiru lurralde historikoetan zerga hori arautzen duten foru arau berriek garrantzizko berritasunak gehitu dituzte eta, denborak aurrera egin ahala, arauon aplikazioak arazo gutxi sortu ditu.
Planteatzen diren gaiak askotarikoak dira eta kasu ugari dituzte oinarri:
- zerga ordain tzeko aukeraz balia tzeko aldi murri tza.
- etxebizi tza bat, zergapekoaren ohiko etxebizi tza ez denean, eskualda tzean lortutako onurak ondare-irabazi gisa zenba tzea.
- Fran tzian lortutako laneko errendimenduen zerga-ordainketa.
- zergak helburu erlijiosoetara bidera tzearekiko desadostasuna.
- ohiko etxebizi tzan inberti tzearen ondoriozko kenkaria aplika tzeko baldin tzak.
- konpen tsazio-pen tsioen ordainketaren ondoriozko murrizketarako baldin tzak.
- ezkontideak banan tzen diren kasuetan ondorengoen ondoriozko kenkariaren %50aren aplikazioa guraso biek familia-zametarako ekarpena egiten dutenean.
Tokiko zergen esparruan, tokiko entitate batzuek urtero eskatzen dute Ondare Higiezinen Zerga sortzapenaren aurretik egitea familia ugarien kideentzako aurreikusitako hobarien aplikazioa.
Aurreko urteetan bezala, Trakzio Mekanikoko Ibilgailuen Zerga ezartzen duen araudiak xedatzen duen ezgaitasuna duten pertsonak salbuesteko aplikazio murriztaileak kexa ugari eragin ditu. Foru Aldundiek, bestalde, 2011n zerga hori ezarriko duten foru arauen salbuespenaren mugak zabaltzea proposatu dute, gurpildun aulkien erabiltzaileei ez dakien ezarritako potentzia fiskalaren muga aplikatu; paradoxikoki, ezgaitasun egoera zuten pertsonek ezin zuten salbuespena lortu, euren ibilgailuek normalean zerga arau tzen duten foru arauek ezarritakoa baino potentzia fiskal handiagoa zutelako.
Tasei dagokienez, zerbitzuaren prestazio erreal eta eraginkorra kexatzeko gai da oraindik, adibidez, zaborraren tasaren kasuan.
Zergen arloan, administrazioaren isiltasuna delako figuraren gehiegizko erabilera salatzen duten kexa kopuru handia ageri da, zergadunen errekurtso eta erreklamazioek eragindako erantzun zehatz eta motibatua ezeztatuz.
Jakina denez, ordainagiri bidezko aldizkako kobrantza-zergetan ez dago jakinarazpen zuzena edo pertsonala egiteko derrigortasun legalik. Dagokion zerga-erregistroan altaren lehen likidazioaren ondoren, gainerako likidazioak era kolektiboan egin daitezke legezko abisuen argitalpenaren bitartez. Aurreikuspen horren ondorioz, herritar askok, ezjakintasuna dela eta, bide exekutiboen bitartez ordaintzen dute dagokiena. Hori dela eta, zergadunen egutegiko informazio-mezuak bidaltzen dituzten edo ordainagiriak oroitidazki gisa igortzen dituzten tokiko entitate batzuen neurria praktika ontzat jotzen da.
3.2. Jabetza pribaturako eskubidea
Espainiako Konstituzioaren 33. artikulua
"1. Jabe tza pribaturako eta jaraunsle tzarako eskubidea onar tzen da.
2. Eskubide hauen fun tzio sozialak bere edukia mugatuko du, legeekin bat.
3. Inori ezingo zaio ondasun eta eskubiderik kendu baliagarritasun publiko edo gizartearen interesarengatik ez bada, beharrezko kalteordainketaren bitartez eta legeek ezarritakoaren arabera.
Jabetza pribaturako eskubidearen edukia, bestalde, eskubide horri Konstituzioan ematen zaion funtzioak mugatzen du. Hori dela-eta, lursail bateko jabeak eraikitzeko jasaten duen muga eta zorua udalaren hirigintzako plangintzarekin bat etorriz erabil tzeko duen betebeharra justifikatu egiten dira gure hiri eta herrien arrazoizko garapenaren gizarte interesarekin.
Jabetza eskubideak erabilera, gozamen eta ustiapen ahalmenak barne hartzen ditu, lurrari buruzko legediarekin eta hirigintza antolamenduarekin bat. Hiri lurra eraldatu eta hartan eraikitzeko ahalmena botere publikoen eskumena da, eta ez jabetza eskubidearen berezko ahalmen bat. Horregatik, lur jabeen eskubide eta betebeharrak kasuan kasuko hirigintza legediaren arabera gauzatzen dira.
Jabe batzuek zalantzan jar tzen dituzte udalen jarduera legitimoak, lanak egiteko edo erabilera aldaketak egiteko baimenak ukatzen dituztenean udal plangintzaren aurkakoak direlako.
Higiezinen merkatuko egungo krisi egoeran, hirigintzaren arloko gatazka maila jaitsi egin da, hirigintza eta eraikuntza zereginen jaitsiera nabarmenaren ondorioz.
Ondare erantzukizunaren irudiak esan nahi du herritarrek ondarean jasandako kalteengatik kalte-ordainak jasotzeko eskubidea dutela horiek zerbitzu publikoen fun tzionamenduaren ondorio izan badira, eta horrek oraindik kexa ugari sorrarazten du.
Eragindako kalteak ordaintzearen izaera objektiboak eragiten du beharrezkoa ez izatea errua edo axolagabekeria egotea zerbitzu publikoen jardun edo jardun ezean. Izan ere, nahikoa zen kausalitate erlazioa frogatzea zerbitzu publikoen funtzionamendu normalarekin edo normala ez denarekin eta eragindako lesioarekin.
Administrazio publikoak, orokorrean, ez dira eragindako kalteen erantzukizuna onartzearen aldeko izaten, eta, askotan, beharrezkoa izaten da erantzuteko betebeharraren izaera objektiboa. Askotan, herritarren kexak sorrarazteko motiboa hau da: arrazoizkoa baino askoz ere epe luzeagoan, interesdunak ez du kalte-ordainak jasotzeko eran tzunik Administrazioaren partetik. Orokorrean, kexak aurkezten dituzten pertsonek uste dute, beren ondasun eta eskubideetan jasan duten kaltearen aurrean, eragindako administrazioek ez dietela erantzuten beren kalte-ordain nahiei edota ez dituztela behar bezala arrazoitzen aurkeztutako erreklamazioak.
Ondasun baten titulartasun publiko edo pribatuaren eztabaidan dagoen kasuetan, Administrazio publikoak bere prerrogatibak erabiltzen ditu, bereziki, ikerketa eskubidea eta jabetza berreskuratzekoa, jabego publikoari ustez dagozkion ondareen defentsarako. Tresna pribilegiatu horiek ondare publikoaren defentsa justifikatzen badira ere, ez dira ondare publikoari dagozkion edo egokitu zaizkion behar bezala egiaztatu gabeko ondasun bat eskuratzeko bide laster bihurtu.
4. Gizarte eskubideak (gizarte eta ekonomi politikaren printzipio gidariak)
4.1. Familiaren babesa. Adingabeen eskubideen babesa
Espainiako Konstituzioaren 39.1. eta 4. artikuluak
"1. Aginte publikoek familiaren babes sozial, ekonomiko eta juridikoa bermatuko dute."
"4. Umeek nazioarteko euren eskubideak zain tzeko hi tzarmenetan ezarritako babesa izango dute."
Familia gizabanako gehienen oinarrizko erreferentzia da eta adingabeen, adinekoen eta beharrizan bereziak, dependentzia edo gaixotasunen bat dituzten gizabanakoentzako berebiziko zeregina du. Familia tradizionalaren bilakaerak arreta berezia eskatzen du, eredu hauen guztien berdintasuna sustatzeko ere: familia guraso bakarrak, sexu bereko gurasoak dituzten familiak, bananduak edo berriz elkartuak.
Bestalde, beharrezkoa da familia ugarienganako arreta bultzatzea, botere publikoen laguntza handiagoa behar baitezakete euren beharrizanak asetzeko. Alde horretatik, guraso bakarreko familien babes berezia beharrezkotzat jo tzen dugu eta, gure ustez, familia hauek, bi seme-alaba dituztenean, familia ugarien mailarekin parekatu beharko genituzke, Estatuko legeetan jadanik gertatzen den bezala.
Era berean, beharrezkoa da indar handiagoz bultzatzea familia ugarientzako diru-laguntzak, ez soilik laguntza zuzenekin, baita neurri fiskalekin ere.
Gainera, gainditzeke daude guraso bakarreko eta bikote homosexualez osatutako familiekiko dauden oztopo administratibo formal guztiak; gehienek idazki eta dokumentuen informazioarekin zerikusia dute, ez baitira errealitate sozial eta juridiko berrira egokitu.
Guraso bakarreko familien egoera berezia familientzat sortzen diren onura ekonomikoak ematerakoan kontuan izan beharra dago, udal kiroldegietarako sarbideari dagokionez edo bestelako edozein hobari edo lagun tza fiskali dagokionez.
Beharrezkoa da lana eta familia bizitzan uztartzeko neurrientzako laguntzak abian jartzea, egungo araudiarekin une honetan estaldurarik ez duten langile autonomoentzat.
Beharrezkoa da herri administrazioetako pertsonalaren lan baldintzen neurri arau-emaileek lanaldia malgutzeko edo berrantolatzeko neurriak barne har tzea, lanaren eta familiaren uztarketa laguntzeko sortu baitira, egungo araudiak eragiten dituen interpretazio zalantzak argitzeko asmoz.
Arartekoaren erakundeak bikote bananduen kasuan guraso bien arteko erantzukizun konpartituaren alde egin du. Hori dela eta, herri-botereei eskatu diegu, zeinek bere eskumenen neurrian, behar diren lege aldaketak premiatu ditzatela, banantze eta dibortzio kasuetan, aukerarik desiragarriena seme-alaba komunen zaintza guraso bien ardura izatea izan dadin, gurasoen erantzukizun partekatuko araubidean, lehentasunez adingabeen interesa babestuz betiere.
Gauzak bestela esanda, adingabeen egoerari arreta eskaini nahi diogu, genero indarkeria dagoen familien kasuan.
Familiaren babesik gabeko haur eta nerabeei dagokienez, beharrezkoa da, udal zerbitzuen partetik batik bat, familiei laguntzeko eta esku hartzeko apustu sendoagoa egitea. Harrera familien kasuan, kalitatezko laguntza jarraitua behar da, bai adingabearen kasuan, bai harrera familiarenean. Harrera egoitzetan dauden ume eta nerabeen kasuan, familiaren esku hartzea indartu beharra dago.
Babesik gabeko adingabeen kasuan, bakarrik dauden adingabe atzerritarren egoera azpimarratu beharra dago. Gehien errepikatzen den arazoa, kasu hauetan, lurralde historiko bakoitzean indarrean dauden irizpide eta harrera-protokoloen ezberdintasunean datza, bereziki adinari dagokionez, eta horrek ondorioak ditu umea edo nerabea babeserako sisteman sartzeko ala ez onartzeko. Gai tzestekoa da foru aldundiek ez dutela betetzen bizilekua izateko baimena emateko beharra. Gainera, onartezina da baliabide sozialik gabeko adingabe atzerritarren existentzia adinez gorakoentzat, neurri horietarako inolako babes legalik izan gabe.
Adingabe arau-hausleei dagokienez, familiako eta bikotekidearen aurkako indarkeria delituen etengabeko hazkundea eta babeserako sistemetatik datozen adingabeen proportzio altua oso larria da oraindik ere. Adingabe arau-hausleei zuzendutako hezkuntza zentroen sarearen egiturak berdin segitzen du.
Aipatzekoa da babeserako eta erreformarako sistemen arteko erlazioa, azken urteetan sendotu egin baita, bereziki internamendu neurrien kasuan. Egoera garran tzizkoa da laguntzarik gabeko atzerriko adingabeen kasuan. Internamendu neurrien erdia islatzen badute ere, izan behin-behinekoak zein behin betikoak, 2010. urtean jaitsi egin da gazteentzako justizia zentro batean artatutako atzerriko adingabeen ehunekoa. Bi sistemez gehien baliatzen diren kolektiboak hauek dira:
– Lagundu gabeko adingabe atzerritarrak (gehienak Marokokoak).
– Familia erreferentzia eskaseko eta berdinen taldearekiko mendekotasun handiko Latinoamerikan eta Errumanian jaiotako adingabeak.
– Familiaren barruan edo bikotekideei eraso egiten dieten adingabeak, eta adingabea ingurunetik bereizi beharra dago.
– Emantzipaziorako aukera errealik ez duten 18 urtetik gorakoak.
– Babes zentroan bizi diren adingabeak. Igoera handia gertatu da nesken kopuruan.
Hezkuntzapremia bereziak edo berariazkoak dituzten talde batzuk eskolatzeari buruz, izendatzaile komuna berriro ere familiekiko lankidetzaren hobekuntzan datza.
Kolektibo eta gizabanako gutxietsienen kasuan, eskoletako ghettoak eta segregrazioa saihestu behar dira.
Beharrezkoa da ezgaitasunak dituzten ikasleen heziketa beharrizanei erantzun egoki bat ematea; populazio etorkinetik datozen ikasleak, herri ijitoaren ume eta nerabeak eta gizarteak gutxietsitako populaziotik datozenak.
Ume eta nerabeen adimenaren osasun-arreta adingabeen osasunerako eskubidearen arretarako beharrizan premiazkoenetariko bat da. Dudarik gabe, adimenean osasun arazoak dituzten adingabeen kolektiboa gizartean une honetan hasten ari den taldeetako bat da. Ezinbestekoa da administrazioen arteko koordinazioan sakon tzea kolektibo honen beharrizanei erantzuteko.
Beste alde batetik, beti eragin izan dute kezka berdinen arteko eskola jazarpenaren kasuek. Tratamendu iraunkorra behar duen fenomenoa da, hain larria izanik, eta familiek, bizikidetza planek eta hezkuntza zentroek artikulatutako gainerako tresnek zeregin garrantzitsua dute kasu honetan. Kasu batzuetan teknologia berriak jazarpenerako bide gisa erabiltzen dira; horri "ziberbullying" deritzo.
Datu positibo gisa aipa liteke azken urteetan behera egin duela Hezkuntza Ikuskari tzaren aurrean salatutako eskolako jazarpen kasuen kopuruak. Oraindik nagusi dira mutilek burututako jazarpen kasuak, bereziki Lehen Hezkuntzako azken zikloan eta Bigarren Zikloko lehen bi ikasturteetan.
Kezkagarria da hainbat erakunde sozialen txosten eta azterlanek azaldutako umeen pobrezia egoeraren hazkundea.
Azkenik, azpimarratzeko modukoak dira sexu orientazio edo genero-identitate ezberdinak dituzten nerabeen integraziorako zailtasunak eta bazterketa egoerak.
4.2. Osasunerako eskubidea
Espainiako Konstituzioaren 43. artikulua
"1. Osasuna babestua izateko eskubidea onar tzen da.
2. Aginte publikoen eskuetan dago osasun publikoa antolatu eta babestea, neurri prebentibo eta prestazio eta zerbi tzu beharrezkoen bitartez. Legeak ezarriko ditu guztion eskubide eta betebeharrak, honi dagokionez.
3. Aginte publikoek osasunhezkun tza, hezkun tza fisikoa eta kirola bultzatuko dituzte. Aisiaren erabilpen egokia ere erraztuko dute."
Krisi ekonomikoa dela eta, egungo osasun zerbitzuaren mailari eusteko beharrezkoa da baliabideak optimizatzea, baina herritarren osasun eta gizarte beharrizanei erantzuteari utzi gabe.
Gaixoen kezkagaiak ez dira soilik osasun asistentziaren ingurukoak: itxaron-zerrendak bezalako alderdi instrumentalak, zerbitzuen kartera edo prestazioak lortzeko prozedurak, bestea beste.
Gaixo askok kexa bera azaldu dute: ebakuntza kirurgiko bat izateko itxaronaldia hainbeste luza tzen da non ebakuntzaren aurreko probak iraungi egiten diren, eta analisiok berriz egin beharra gertatzen da.
Berriro ere azaldu dira euren historia klinikoa eskuratzeko arazoak izan dituzten gaixoen kexak.
Osakidetzara profesional berriak sartu izanak txartelak berrantolatzea eragin du eta, ondorioz, medikuak aldatzea ezinbestekoa izan da, erabiltzaile askok aurreko medikuarekin jarraitzeko asmoa izan dutelako.
Era berean, kexa batzuetan azaldu da zenbait espezialisten falta nabarmena, adibidez, pediatrena.
Itxaron-zerrendekin lotuta jasotako kexek zerikusia izan dute tratamenduekin, bereziki hauekin: ernalezintasuna, ebakuntza kirurgikoak, espezialistei egindako kontsultak eta probak egitea.
Amiantoarekin erlazionatutako gaixotasunak dituzten gizabanakoen arazoen aurrean, Administrazioari informazioa eskatu zaio amiantoaren eraginetik eratorritako gaixotasun profesionalen inguruko ekintzen aurreikuspenen inguruan.
Gaixotasun kronikoak dituzten gizabanakoei dagokienez, Eusko Jaurlaritzaren Osasun eta Kontsumo Sailak egindako "Kronikotasunaren erronkari aurre egiteko Estrategia Euskadin" dokumentuak, besteak beste, gaixo hauek pairatzen diten ezgaitasuna, beste gaixotasun batzuen artean, kontuan har tzeko beharra azpimarratzen du, baita integratutako plan farmakoterapeutikoen beharra eta gaixorik dauden gizabanakoen partaidetza handiagoa ere. Gainera, sistema soilik hobetu liteke kontuan hartzen baldin bada lehen mailako arreta, ospitaleak eta zerbitzu sozialak interdependenteak direla.
Zenbait gaixo kronikok, lehen eta bigarren mailako linfedemak dituzten gizabanakoek, agenesiaren gaixotasuna duten adingabeek, garunean kalteak jasandako gizabanakoek edo bestelako gaixotasun neurologikoak dituztenek ekintza protokolo oso konplexuak eskatzen dituzte.
Azkenik, buruko eritasunak dituzten gizabanakoei dagokienez, gai bereziki delikatuak dira borondatezkoak ez diren sarrera eta tratamenduak, beste metodo koertzitiboen enpleguak edo esku hartze esanguratsuak ez diren tratamenduak.
4.3. Ingurumen egokia izateko eskubidea
Espainiako Konstituzioaren 45. artikulua
"1. Herritar guztiek dute per tsonaren garapenerako ingurumen egokia izateko eskubidea,baita hura zain tzeko betebeharra ere.
2. Aginte publikoek baliabide naturalen zen tzuzko erabilpena zainduko dute bizimodua babestu eta hobe tzeko eta ingurumena konpontzeko, guztien elkartasun ezinbestekoan oinarriturik.
3. Aurreko atalean ezarritakoa urra tzen dutenen tzako, zigor penalak ezarriko dira legeak esaten duenaren arabera, edo behar denean zigor administratiboak ere bai, eta eragindako kaltea ordaindu beharko dute.
Ingurumenaren arloan jasotako kexa gehienak udal baimenen araubidearen pean dauden jarduera sailkatuen zarata, usain eta keen ondorioz herritarrek jasaten dituzten eragozpenen ingurukoak dira.
Kutsadura akustikoari dagokionez, kexa ohikoenak ostalaritzako establezimenduek –taberna, pub, jatetxe, txoko edo sozietate gastronomikoak– sorrarazten dituzten zaratek eragindako arazoen salaketak dira, establezimendu horiek ez dituztelako isolamendu akustikorako neurriak egokitasunez betetzen, edo musika ekipoen gehiegikeriazko erabilerarengatik.
Asko izan dira gure udalerrietako aisialdirako inguruneetan ezarritako bokatategi eta okindegien aurkako kexak, edo gazte taldeek biltzeko erabiltzen dituzten saltoki edo lonja komertzialen erabilerak eragindako zaratak salatzekoak.
Kasu askotan ikus daiteke, horrelako jarduerek eragindako eragozpenak arintzeko neurriak hartzerakoan, udalen partetik utzikeria edo gehiegizko pasibotasuna dagoela, eta hori kasuan kasuko jarduera- eta irekiera-lizentziak baimentzen dituen administrazioa izanda ere.
Aipagarriak dira ere Administrazioaren obra edo azpiegiturek eragindako zaratengatik erreklamatzeko egindako kexak.
Fenomeno berezia da partikularrek eragindako arazo eta eragozpenen hazkundea. Udalek, ordenantzen bidez, muga onargarriak gainditzen dituzten auzokideek eragindako zaratak zehapen gisa tipifikatu ditzakete.
Zoruaren kutsadurari eta kutsadura hidrikoari dagokienez, uren eta itsas bazterren kalitateari eragiten dioten isurketekin zerikusia duten kexak kontuan hartu behar dira, bai esparru publiko hidraulikoan, bai itsas-lehortarrean, eta zoruaren kutsadura biologiko eta kimikoetan oinarritutako ingurumenaren aurkako eraginak salatzen dituztenak ere. Zehazki, Barakaldoko ingurunean kutsatutako zoruaren egoeraren gaineko bi kexa jaso ditugu.
Kutsadura elektromagnetikoak herritarrak kezkatzen ditu, energia elektrikoa zabaltzeko sareen, wifi bidez Internetera konektatzeko sistemen, telefonia mugikorraren eta telebistaren instalazio eta antenek eragiten dituzten uhinen emisioa dela eta.
Nahiz eta ezin den eremu elektromagnetikoek eragindako arriskua zehaztu ikuspegi guztiz zientifiko batetik, ezta osasunarekiko eragina ere, arauek eta ordenantzek babeserako neurri gehigarriak exijitzen ari dira. Gainera, Administrazioak esku hartu beharko du instalazioen legezkotasuna kontrolatzeko, arau-emaileak diren indarrean dauden araudia eta udal ordenantzak kontuan hartuta.
Bestalde, informazioa lortzeko eskubidearen eta gardentasunaren gaineko izaera orokorreko gomendio bat planteatu da, ingurumenari dagokionez oso garrantzitsua baita eta herri-administrazioen esku dago.
Ingurumen-informazioa eskuratzeko arazoen inguruko kexei dagokienez, berriro ere nabarmendu behar dugu administrazioek bereziki arduratsuak izan behar dutela eskuratutako informazioa emateko, eta, hala badagokio, administrazio-bulegoetan dagoen informazioa zabaltzeko.
Bestalde, oraindik alternatiba guztiak irekita daudelarik ingurumen-gaietan parte hartzea funtsezko elementua da erabaki on bat hartuko dela bermatzeko.
4.4. Etxebizitza duina izateko eskubidea
Espainiako Konstituzioaren 47. artikulua
"Espainiar guztiek dute etxebizi tza duin eta egokia izateko eskubidea.
Aginte publikoek beharrezko baldin tzak sustatu eta behar diren arauak ezarriko dituzte eskubide hori gauzatzeko, lurraren erabilpena interes orokorrarekin bat arautuz, espekulazioa galarazteko.
Gizarteak erakunde publikoen hirigin tzajarduerak sortutako gainbalioetan parte hartuko du."
Euskal herritarren parte esanguratsu baten arazoetako bat etxebizitza duina eskuratu ahal izateko zailtasun objektiboa izatea da. Botere publikoak etxebizitza babestuen sorrera bultzatzen aritu dira, merkatu librean etxebizitza erostea ezinezko dutenei etxebizitza eskuratzea posible egiteko beste neurri batzuekin batera. Neurriak bereziki zuzendu zaizkie etxebizitza-premia larria duten sektore horiei.
Etxebizitza duinaz eta egokiaz gozatzeko eskubidea nabarmenki mugaturik geratu da azkenaldian, krisi ekonomikoko egoera dela eta. Horrek, pertsona eta talde ahulenen diru-sarrerak murriztea dakarrenez, areagotu egin ditu herritar askok dituzten zailtasunak alokairuko gastuen edo etxebizitzen gaineko hipoteka kuoten ordainketari aurre egin ahal izateko.
Euskal herri-administrazioek "krisiaren aurka hartutako neurriak" nahikoak ez direla ikusi da, horien bitartez dagoen babes publikoko etxebizitza eskaerari erantzun nahi bazaio eta egungo testuinguru ekonomikoan bizitasun handiagoz azaltzen ari den etxebizitza beharreko egoera bereziei aurre egin nahi bazaie.
Adierazi berri den horrek inoiz baino beharrezkoagoa egiten du alokairu babestuari zuzendutako baliabide publikoen hazkundea, eta baita alokairu arrazoizkoagoak eta alokatutako etxebizitzaz gozatzerakoan egonkortasuna bermatuko dutenak izatea ere.
Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioak, foru eta tokiko administrazioekin batera, eta euskal familia eta herritar ugarik bizi dituzten zailtasun ekonomikoak ezagututa, gizarte politikak eta etxebizitza publikokoak koordinatu behar ditu, krisia etxebizitza duinaz eta egokiaz gozatzeko eskubidean eragiten ari den eragin negatiboak arintzeko eta gizarte bazterkeriako egoerak saihesteko.
Ondorioz, adituen iritzia gure eginez, egungo krisia aukera bat bezala hartu behar da euskal herri-administrazioek etxebizitza programak eta politikak berritzeko duten moduaz hausnartu eta horiek aztertzeko, horren bitartez herritar guztiei etxebizitza duina eta egokia bermatu ahal izateko.
Etxebizitza Eskatzaileen Erregistroaren kudeaketak legezko prozedura bermeak sartu behar ditu, herritarren eskaeren baja eta aldarazpen ebazpenak ez egiteko etxebizitza babestuaren eskatzaileei babesgabetasuna eragiteko moduan.
Bestalde, gabeziak edo hutsak konpontzea etxebizitza duin eta egokiaz gozatzeko eskubideari estuki lotuta dagoen betebehar bezala hartu behar da, eta administrazioek arreta bereziarekin eskatu behar diete hori enpresa eraikitzaileei.
Alokairuaren merkatuan izaten den esku-hartze publikoak, alokairu babestuen edo berariazko programa publikoen bitartez, sustatu egin behar du alokairuan parte hartzen duen alderdi bakoitzak bere eskubide eta betebeharrak ezagutzen dituela, eta herri-administrazioei egoki dakizkiekeen bitartekaritza edo aholkularitza lanak hobetzen direla zaindu.
4.5. Ezgaitasun fisikoa, sentimenezkoa edo psikikoa dutenen ¬eskubideak
Espainiako Konstituzioaren 49. artikulua
"Aginte publikoek minusbaliatu fisiko, sentimenezko eta psikikoen tzako preben tzio, tratamendu, birgai tze eta gizartera tze politika egingo dute. Behar duten zainketa espezializatua eskainiko die, eta lagun tza berezia emango die, izenburu honetan hiritar guztien tzat ezarri diren eskubideak erabili ahal izan di tzaten.
Ezgaitasunen bat duten pertsonek eguneroko bizitzan zailtasun handiak izaten jarraitzen dute hori berdintasunezko baldin tzetan garatu ahal izateko, arazoak baitituzte hirian ibiltzeko, erabilera publikoko eraikinetara sartzeko, garraioa erabiltzeko edo lanpostua eskuratzeko.
Botere publikoek beren kasa bizi ahal izatea bermatu behar die ezgaitasunen bat duten pertsonei, oinarrizko premiak betetzeko nahikoak diren laguntzekin.
Espainiako Estatuan ezgaitasuna tratatzeko moduan aldaketa handia ekarri du Ezgaitasuna duten Pertsonen Eskubideen Konbentzioa 2008ko maiatzaren 3an indarrean sartu izanak. Ezgaitasunak tratatzerakoan, hitzarmenak errehabilitazio eredua gainditu, eta gizarteari eta dibertsitateari loturiko eredu bat ezartzen du.
Ingurune fisikoaren edo hirigunearen eta eraikinen irisgarritasuna dela eta, oraindik ere ezgaitasunen bat duten pertsonek erreklamazioak jartzen dituzte erakunde honetan. Urtero ari gara erreklamatzen administrazio publikoei, eta bereziki udalei, analisi sakon bat egin dezatela irtenbide teknikoak instalatzeko hautabideen inguruan, hiriguneen irisgarritasun-arazoak konpontzeko. Horri dagokionez, herritar guztiek berdintasun egoeran erabil ditzaketen instalazioei lehentasuna ematea hobesten dugu; horrela aukera berdintasunaren eta bereizkeriaren aurkako printzipioa gauzatuko dira, ezgaitasunak dituzten pertsonen kasuan. Horregatik, gure iritziz, araudian ezarritakoa betetzeko, lehentasuna eman behar zaio egokituriko igogailuen instalazioari, eta bigarren mailan utzi behar da arrapala nahiz eskailera mekanikoen edo tapiz gurpildunen soluzioa.
Asko aurreratu bada ere, garraio publikoaren irisgarritasun unibertsala da ezgaitasunen bat duten pertsonen aldarrikapen nagusietako bat, eta erronka handi bat, Euskal Autonomia Erkidegoan garraio publikoko zerbitzuak kudeatzen dituzten enpresetako eragileek aurre egin beharrekoa. Hori guztia egiaztatu ahal izan dugu erakunde honek EAEko garraio publikoaren sistemaren irisgarritasunari buruz egin duen txosten-diagnostikoan.
Baldintza berberetan emango den hezkuntza eta prestakuntza da sistemaren beste oinarrizko zutabeetako bat ezgaitasunen bat duten pertsonak erabat eta aktiboki gizartera daitezen. Nolanahi ere, hezkuntza-errealitateak asko falta du helburu hori lortzeko; hala egiaztatu dugu, esate baterako, lanbide-heziketako prestakuntza-zikloetako irakaskuntzetan zeinu-mintzairako interpreterik ez dagoela-eta gorrek aurkeztutako erreklamazioetan.
Zergei buruzko araudiak zerga-onurak ezartzen ditu (salbuespenak, hobariak, murrizketak...). Horien bidez, batetik konpentsatu egin nahi dira ezgaituren bat duten familiak, gastu handiagoa egin behar izaten baitute, eta, bestetik, familia horiei eragiten dien ahalmen ekonomiko txikiagoari erantzun asmo zaio. Alabaina, gaur-gaurkoz dauden onuren aplikazioa kasu askotan interpretazio formalisten baitan dago. Horri dagokionez, uste dugu une oro interpretazio finalistak aldeztu behar direla, ezgaitasuna duten pertsonei onura horietaz baliatzeko modua emateko, baldin eta horretarako oinarrizko betekizunak betetzen badituzte.
Azkenik, adierazi nahi dugu oraindik ere Euskal Autonomia Erkidegoan ezartzeko daudela komunikazioaren irisgarritasuna bermatuko duten neurri teknikoak. Horrela, garraio publikorako irisgarritasunari dagokionez, komunikatzeko zailtasunak dituzten gizabanakoen irisgarritasuna bermatzeko neurrien erabateko gabezia nabarmena da. Era berean, egiaztatu dugu eraikin publikoetako arreta-guneak kokatzen diren lekuetan informazioa eta komunikazioa erraztuko duten baliabide teknikoen hutsa, hezkuntza, osasun eta baliabide sozialen irisgarritasunari dagokionez. Horregatik, uste dugu erabakigarria dela botere publikoen jarduketen bidez irisgarritasun-baldintzak ezartzea komunikazioan, ikusmen- eta entzumen-urritasuna dutenen bereizkeriarik ez jasateko eskubidea bene-benetakoa izango dela ziurtatzeko eta pertsona horiek gainerakoek dituzten aukera berberez gozatu ahal izateko.
4.6. Adinekoen eskubideak
Espainiako Konstituzioaren 50. artikulua
"Aginte publikoek, pen tsio egoki eta aldizka eguneratuen bitartez, adineko per tsonen nahikotasun ekonomikoa bermatuko dute.
Eta familiaren betebeharrak alde batera utzita, euren ongizatea sustatuko dute gizarte zerbi tzu sistema baten bitartez, osasun, etxebizi tza, kultura eta aisialdiko arazo espezifikoak konpontzeko."
Adineko pertsonen kolektiboa gero eta handiagoa da bizi-itxaropena areagotu egin delako. Horrez gain, oso talde heterogeneoa da; izan ere, batetik, autonomia pertsonala eta gizartean aktiboki esku hartzeko gai diren pertsonak barne hartzen ditu, eta, bestetik, autonomia pertsonala oso mugatuta duten menpeko pertsonak.
Zahartze aktibo eta salbagarria gero eta garrantzitsuagoa da, adineko pertsonek bizitza aktiboa eta autonomoa egitea sustatzen da, eta, horrela, pertsonen bizitza-kalitate hobea lortzeaz gain, gizarte zerbitzuen iraunkortasunerako ere mesedegarria da.
Horrenbestez, beharrezkoa da botere publikoek konpromisoa hartzea adineko pertsonen parte-hartze soziala sustatzeko eta autonomia pertsonala bultza tzeko.
Bizitza aktibo hori lortzeko, ezinbestekoa da diru-sarrera duinak izatea.
Bestalde, kezkagarriak dira adineko pertsonek jasaten dituzten tratu txar egoerak, bereziki, psikologikoak. Errealitate hori ez da guztiz azaleratu, eta, ondorioz, beharrezkoa da tratu txarrak prebenitu eta antzemateko neurriak hartzea. Eusko Jaurlaritzak adineko pertsonen kontrako tratu txarren kontra borrokatzeko plan bat prestatu beharko luke.
Bestalde, aipatzekoa da, 8/2010 Errege Dekretuan defizita murrizteko aurrez ikusten diren aparteko neurriei dagokienez, menpekotasunagatiko prestazioak eskuratzeko eskubidea sortzen den unea aldatu egin dela; izan ere, prestazioak onartzen dituen ebazpena ematen denetik aurrera sortuko dira, edo, berariazko ebazpenik ematen ez baldin bada, eskaera egiten denetik sei hilabetera.
Neurri honek eskubidearen eskaeraren unera itzultzeko atzeraeragina ezabatzen du eta bi foru aldundiren foru dekretuetan erantsia izan da, Araban eta Bizkaian.
Osasun eta gizarte arreta aldibereko, koordinatu eta iraunkorrerako beharrak, arretaren jarraitutasun printzipiorako doituta, garrantzi berezia hartzen du adinekoen kasuan, eta bereziki menpekotasuna duten adinekoenean. Hori dela eta, aparteko interesa pizten duen dokumentua da EAEko arreta soziosanitarioaren irizpideak garatzeko dokumentu-markoa.
Egoitzetako plazen prezio publikoarekiko desadostasuna agertzen zuten kexa batzuk direla eta, berriro ere azpimarratu da hiru foru aldundiek adineko pertsonentzako egoitzen plazetarako ezartzen dituzten prezio publikoen zenbatekoen arteko desberdintasunak. Prezio publiko horiek homogeneizatzeko joera izan beharko lukete, edo, gutxienez, aldea gutxitu beharko litzateke.
Titulartasun publikokoak izan arren kudeaketa pribatukoak diren adineko pertsonentzako egoitza zerbitzuetako lan-gatazkek argi adierazten dute beharrezkoa dela langileen greba-eskubidea eta egoitzetako adineko pertsonen osasunerako eta arreta zerbitzua jasotzeko eskubidea bateratzea.
Zorionez, Donostiako Aldakonea egoitzako eta Gasteizko Ariznavarra egoitzako gatazkak, zenbait hilabetez luzatu ondoren, behingoz amaitu dira.
Bukatzeko, aipatzekoa da, etxez etxeko laguntza zerbitzua eskaintzeari dagokionez, paradoxikoa dela, Gasteizko Udala eta Arabako Foru Aldundiaren arteko banaketa ikusirik, zerbitzua I. graduko menpekotasuna duten pertsonei ukatzea eta, halere, pertsona autonomoek zerbitzua jasotzea, nahiz eta horiei zuzendutako arreta udalaren eskumena den.
5. Laburbilketa
Atal honek Euskal Autonomia Erkidegoko eskubideen babesaren egoeraren balioespena biltzen du, hala eskatzen baitu Arartekoaren jarduna arautzen duen legeak. Legearen egitura Konstituzioak ematen dituen eskubide guztietan datza, baina, laburbilketa atala izanik, ez ditu Arartekoaren erakundearen ekin tzek sorrarazten dituzten gai guztiak agortu nahi, logikoa denez.
Hori dela-eta, balorazio osatuagoak gainerako atalen gaineko jarraipena egitea ere eskatuko du, eta, batez ere, I. atalaren gainekoa. Izan ere, eremu bakoitzaren azterketan eremu material bakoitzeko benetako balorazioak biltzen dira eta kasu guztietan ez dira atal honetan laburbildu.
Halaber, bereziki behartsuak diren eta eskubideetan urradurak jasateko aukera gehiago dituzten talde batzuei eragiten dieten gaiak azter daitezke txostenen honen III. atala aztertuz.
Bestalde, V. atalari esker eskubide batzuk aztertu ahal izango ditugu, 20010ean egindako txosten monografikoen bitartez edo lantze fasean daudenen bitartez.
Edonola ere, espero dugu atal honetan eta txostenaren gainerakoetan bildutako diagnostikoa lagungarri izatea botere publikoentzat herritarren eskubideen defentsan neurri zehatzetan sakontzeko.